Нэшэнэ шъхьаIэу тэ тишIошIкIэ непэрэ адыгэ литературэм къыхэбгъэщын фаер – 2000-рэ илъэсхэм къащегъэжьагъэу тарихъ прозэм ащ инэу зызэрэщиушъомбгъугъэр ары. БлэкIыгъэ хъугъэ-шIагъэхэм къызэратегущыIэхэрэм имызакъоу, шъыкъэм пэблагъэу ахэр къызэратхыхьаным тхакIохэр пылъых: сюжет гъэшIэгъоныр сыдигъуи лъэпкъым итарихъ гъогу гъэнэфагъэ епхыгъ, лъэпкъ тхыдэм чIыпIэшхо щызыубытыгъэ илъэсхэр къырегъэлъэгъукIы. Хэукъоныгъэ хъущтэп тхакIохэм тхылъеджэхэм афэшъхьафэу, тарихъшIэныгъэри, документальнэ тхыгъэхэри непэ «зэралъыплъэхэр» къыкIэдгъэтхъмэ.
Ар къызхэкIырэр адыгэхэм ящыIэкIэ-псэукIэ, ятарихъ, лъэхъэнэ чыжьэхэм къащежьэрэ шэн-хабзэхэр литературэм имызакъоу, шIэныгъэ зэфэшъхьафхэми ашIогъэшIэгъоны зэрэхъугъэр ары.
Ар къызхэкIырэр адыгэхэм ящыIэкIэ-псэукIэ, ятарихъ, лъэхъэнэ чыжьэхэм къащежьэрэ шэн-хабзэхэр литературэм имызакъоу, шIэныгъэ зэфэшъхьафхэми ашIогъэшIэгъоны зэрэхъугъэр ары.
Хъугъэ-шIэгъэ шъыпкъэм тхакIохэм яIэпэIэсэныгъэ игъусэу зыхъурэм зыпшъэ умыкIожьын роман шIагъохэр якъэлэмыпэ къычIэкIы. Ащ фэд МэщбэшIэ И. ироманэу «Айщэт» 2008 илъ., Къуекъо Н итхыгъэу «ЩымыIэжьхэм ясэнабжъ» 2002, «Хьатхэм япачъыхьэ щэкIмэ ящыIэныгъэ» къизыIотыкIырэ романхэу къэбэртэе тхакIоу Пщыгъусэ А. 2000илъ. КъыдигъэкIыгъэхэр ыкIи нэмыкIхэр. А.Кушу ирассказэу «Бег золотой колесницы» зыфиIорэм («Гончарный круг», 2006) икъежьэпIэ дэдэ фэсакъыпэзэ Кавказ заом игугъуи къыщешIы. КъыкIэдгъэтхъын: Кавказ заом икъигъэлъэгъукIын непэ адыгэ литературэм мэхьанэшхо щеубыты – тхакIохэм а пшъэрылъыр щыIэныгъэм афэзгъэуцугъэр
Мы тхыгъэхэм нэIуасэ уазыфэхъурэм, къыбгурэIо тарихъыр къырагъэлъэгъукIыным имызакъоу, хъугъэ-шIэгъэ къинхэм акIоцIырыплъызэ, ахэр зыпкъ къикIыгъэр, лъэпкъым къыфахьыгъэ зэхъокIыныгъэхэр зэрагъашIэным тхакIохэр пылъхэ зэрэхъугъэр. Уахътэм, чIыпIэм, къэхъу-къашIэхэм япхыгъэу адыгэм идунай къырыкIуагъэр ахэм къыраIотыкIы. АщкIэ тхакIохэр лъэхъэнэ чыжьэм «хэхьанхэ», а зэманым щыIэгъэ цIыфым игупшысакIэ къырагъэлъэгъукIы. Ащ фэдэх ижъырэ адыгэхэу Пщыгъусэ А. ироманхэм къащитхыхьэхэрэр. ЩыIэкIакIэм къыздихьырэ зэхъокIыныгъэхэм ахэр апэшIуекIох, хымэ нэшанэу къахэхьанэу ежьагъэхэм ябэных. МэщбэшIэ И. къызэIуихырэ бзылъфыгъэ лIыхъужъэу Айщэт ицIыкIугъом щегъэжьагъэу къэзыухъурэирэ цIыфхэм зэрафэмыдэр, зэрэадыгэр къыгурэIо. ИзекIуакIи, ицIыфыгъэкIи ар Париж дэсхэм къахэлыдыкIэу тхакIом къегъэлъагъо. Ащ дыхэтэу, цIыфымрэ лъэпкъымрэ, лъэпкъ хабзэмрэ хымэ хабзэмрэ язэутэкIыныгъэ къизгъэлъэгъукIырэ сюжетыр тхакIом егъэпсы.
АмалыкIэу тхакIохэм аушэтхэрэм къадыхэлъытагъэу гъэпсыгъэ лIыхъужъэу къагъэлъагъохэрэри. Ащ фэд Кушъу А. ирассказэу «Агония» хэт дзэкIолIэу, совет лъэхъаным щыпсэурэр. ОГПУ-м щылэжьэрэ Даурым къэзыуцухьэрэ дунаим фэразэп. НэмыкIынэкIэ щыIэныгъэм хэзыгъаплъэрэ хьэпсэчIэсым ар дэIэпыIэ. АщкIэ зэфэныгъэр тхакIо щыIэ хабзэм пэшIуегъакIо. Ащ дыхэтэу «къэралыгъо хабзэм ицIыф» иIэкIоцI дунай къызэIуехы. Кушъу А. иIэпэIэсэныгъэ укъызтегущыIэрэм къэIогъэ фае апэрэ сатырхэм къащегъэжьагъэу тхылъеджэр гупшысэ гъэнэфагъэхэм зэрахищэрэр. Ащ фэд гущыIэм пае «Бег золотой колесницы» зыфиIорэ рассказыр. Кавказ заом илIыхъужъ цIэрыIоу Тыгъужъыкъо Къызбэч илъэс 60-м итэу иуIагъэхэм аджал гъогум тыращэгъахэу ащ къегъэлъагъо. МыщкIэ Кавказ заом ицIыфыгъэнчъагъэ тхакIом къыреIотыкIы. Ау ащ игъусэу ащ фэдэ лIакIэр лIыхъужъ лIакIэу зэрэщытыри къыщыкIегъэтхъы.
А. Хьагъурым илIыхъужъхэр шIум изехьакIох, ем ипый пхъашэх («Жизнь коротка, как журавлиный крик», 2011,). Ащ фэд, гущыIэм пае, сабый ибэр зэзыщэлIэжьыгъэ Саси («Переправа»), сабыим ыпашъхьэ нэмыцмэ апэуцужьырэ лIыжъэу Салехи (Салех и Ганка) ыкIи нэмыкIхэр. Мыхэм ахэт лIыхъужъхэм сабый къэхъурэм цIыф тэрэз хашIыкIыным пылъых.
Пщыгъусэм лIыхъужъэу къыгъэлъагъорэ пстэури шIум изехьакIох, емыгъэгъух. Ар цIыфыр зыфэдэн фаер ежь тхакIом ылъытэрэ гупшысэ шъхьаI. Пстэуми апэу лэжьэным, Iоф ышIэным цIыфыр кIэхъопсын фаеу ащ елъытэ. Ныбджэгъу пае псэемыблэжьэу зэрэзекIорэм фэшI тхакIом илIыхъужъэу, лэжьакIоу Нэжан пстэури къыдэхъу, къиныгъохэм апэшIуекIон елъэкIы. ГурыIогъуаеми лIыхъужъныгъэу Пщыгъусэм къыгъэлъагъорэр зэпхыгъэр цIыфмэ янасып Нажан фэдэхэр зэрафэбанэхэрэр ары. Ащ фэд Лъэцэрым и Рэмэзани «Бархатный сезон зыфиIорэ» романыр 2003 детектив шъушэм илъ, непэрэ хъугъэ-шIагъэхэр къыреIотыкIых, тинепэрэ щыIэныгъэ епхыгъэ дэд. Къыгъэлъагъорэ зэманыри, къытхыхьэрэ лIыхъужъхэри щыIэныгъэ шъыпкъэм къызэрэхэхыгъэхэр гъуащэхэрэп. Ащ хэт лIыхъужъэу Рэмазан зэфэнчъагъэу ылъэгъурэр ары зэщызыфырэр. Ары кIуачIэ къезытырэри ыкIи мыхъунэу къыдэзекIуагъэхэм языгъэбэнышъурэри…
Ащ фэд Хьагъур А. ирассказхэу «Моя русская мать Валентина Гавриловна Пестрецова», «В яростном мире» ыкIи нэмыкIхэр. Ащ хэт лIыхъужъхэм МашIор къапэкIы пIоми хъущт. А МашIор адырэмэ афэдэу рассказым лIыхъужъ шъхьафэу къыщеты тхакIом, сыда пIомэ алъэгъурэ мыхъуным зыгукIэ ыстырэ цIыфхэр ары тхыгъэр къызтегущыIэрэр.
Мыщ фэдэ сюжетэу тхакIом ишIошIхэр зыхэблагъэхэр къихьэгъэ лIэшIэгъум илитературэ инэшан. Ащ фэд Кушъу А. ирасказэу «Бег холотой колесницы» къыщыриIотыкIырэ ежь игупшысэхэр къыкIэлъыкIорэ тхыгъэхэми апхырыщыгъ. Пчэгу хъураем е джанщэрэхъым щыIэныгъэр фегъадэ. ТхакIом зэрилъытэрэмкIэ хъугъэ-шIэгъэ пстэури зэпхыгъ, мыжъоу уапэкIэ бдзырэм узэрэIукIэжьщтым щэч хэлъэп. ЫпэкIэ къызэрэтIуагъэу улэжьэным мэхьанэшхо зэриIэр Пщыгъусэм идунэееплъыкIэ къыщыкIегъэтхъы. АщкIэ цIыфыр дунаим къызфытехъуагъэр, чIыпIэу щиубытырэр зыфэдэр тхакIом къырегъэлъэгъукIы. Детектив шъуашэм илъэу тхэрэ Лъэцэрми ежь игупшысэхэр ытхыхэрэм ахэгъэщагъэх, ежь къехъулIэгъабэмэ романым джыри зэ уасэ щафешIыжьы.
Мыщ дэжьым къыхэгъэщыгъэн фае- тхакIохэм ядунэееплъыкIэ узгъэчэфын, е узгъэгушхон гупшысэ къыщыраIотыкIырэп. Непэрэ щыIакIэм зыгу кIодыгъэ цIыфым ынэхэмкIэ ахэр хэплъэх. Ар къызхэкIырэр мыхъунэу непэрэ мвафэхэм тхакIохэм алъэгъухэрэр ары. Ащ фэд кушъум къыригъэлъэгъукIырэ мэзиупкIыныри («Сказ о Хакаре») – а хъугъэ шIагъэр мэзым епхыгъэ фэдэми, адыгэ чылэу, адыгэ чIыгоу, адыгэ мэзэу псы чIэгъ хъугъэхэр ары къызтегущыIэрэр. Рассказым къыщытыгъэ лIыжъым игущыIэхэмкIэ Пшызэ псыубытыпIэм ишIошIхэр тхакIом къыреIотыкIы. Лъэцэрым къытхыхьэрэ къэхъу-къашIэхэми щыIэныгъэм къыхэхыгъэ зэутэкIыныгъэхэр ахэолъагъох. Республикэм щыхъурэ шъыпкъэр къыриIотыкIызэ, лIышъхьэу ащыгъум щыIагъэми анэсы. Ем уемыбэнэу шIур зэрэмылъэгъущтыр IупкIэу тхакIом къырегъэлъэгъукIы. НэмыкIэу къэпёIон хъумэ драмматизмагъэм Лъэцэрым диухьэрэп.
Къуекъо Н пшштэмэ, ащ тарихъ прозэм къыщыриIотыкIырэ гупшысэхэр непэрэ адыгэхэм зэряпхыгъэр гъуащэрэп. Къунтабэш къызщытегущыIэрэ пычыгъом ащ къыщеIо: пчъэр Iуахынэу агъэсагъэпти, дэпкъыр пхыриути унэм ихьагъ. Уегупшысэмэ мыщ фэдэ упчIи шъхьэм къитэджэн ылъэкIыщт: илъэсишъэ пчъагъэм нэмыкI гъогу лъымыхъоу адыгэ лъэпкъыр а зы дэпкъым зэреутэкIырэр, ащ къыфихьыгъэ тхьамыкIагъор къыригъэлъэгъукIыгъ шъуIуа тхакIом?
КIэкIэу зэфэхьысыжь тшIымэ адыгэ литературэм непэ ухаплъэмэ мыщ фэдэ нэшэнэ шъхьаIэхэр къыхэбгъэщынхэ лъэкIыщт:
1. Тарихъ прозэм къапшIэу зиубгъугъ
2. Ащ епхыгъэу хъугъэ-шIэгъэ шъыпкъэм икъигъэлъэгъукIын ыуж тхакIохэр итых.
3. ТхакIохэм лIыхъужъэу къырагъэлъэгъукIыхэрэр къызтегущыIэхэрэ зэманым епхыгъэхэу, къешIэкIыгъэ дунаим епхыгъэхэу гъэпсыгъэх. ъатхыхьэрэ хъугъэ-шIагъэхэм апэблэгъэ лIыхъужъхэр к
4. Сыдырэ тхыгъи философие куу хэлъэу, тхакIом идунэееплъыкIэ ащ голъэу гъэпсыгъэ.
5. А философием нахьыбэм лъэпкъым инеущкIэ гур зыгъэкIодырэ «щынагъо» горэм урещалIэ.
Опубл: ХъуакIо Ф. Непэрэ адыгэ литературэ изытет // Ныбджэгъу. – 2014. – № 3. – С. 15-17.